Język Włoski Online

Autobusy z całych Włoch przywiozą dziś na rzymski plac del Popolo setki demonstrantów. Ich postulaty popiera dziesięcioro laureatów Nagrody Nobla - od Güntera Grassa po Wisławę Szymborską, artyści, dziennikarze, naukowcy z całej Europy - od Johna le Carre po Jacques'a Le Goffa. Na sztandarach mają wolność mediów zagrożoną poprzez pozew o zniesławienie, jaki włoski premier Silvio Berlusconi złożył przeciw dwóm lewicowym dziennikom - "La Repubblice" i "L'Unita", które ostro zaatakowały go za skandale obyczajowe.

Filozof i pisarz Umberto Eco pisał niedawno w tygodniku „L'Espresso”: „Po co protestować? To proste. W 1931 r. faszyzm narzucił profesorom uniwersyteckim, których było wtedy 1200, przysięgę wierności wobec reżimu. Tylko 12 (1 proc.) odmówiło i straciło stanowiska. Wielu innych, którzy potem stali się wybitnymi postaciami powojennego antyfaszyzmu za radą samego Palmira Togliattiego albo Benedetta Croce, złożyli przysięgę, by móc szerzyć swoje nauki. Może tych 1188 pozostałych miało rację z różnych, ale zawsze zasługujących na szacunek przyczyn. Ale to tych 12, którzy powiedzieli »nie «, uratowało honor Uniwersytetu i ostatecznie honor Włoch. Dlatego trzeba powiedzieć »nie «, nawet jeśli, pesymistycznie, wie się, że to się na nic nie zda”.

Najlepszy premier w historii

Na Piazza del Popolo będzie dziś na pewno więcej niż 12 "sprawiedliwych", ale Eco może mieć rację, podejrzewając pesymistycznie, że to nic nie zmieni. Ten, przeciwko komu skierowana jest ta demonstracja, mówi o farsie i zdaje się zbytnio nie przejmować.

Bo właściwie czego miałby się bać Silvio Berlusconi? Trzykrotny premier Włoch, najważniejszy polityk ostatniego dwudziestolecia. Znienawidzony przez elity, ścigany przez wymiar sprawiedliwości, ale wciąż wybierany przez obywateli w wolnych wyborach i niezmiennie popularny.

Pisze Eco: "Nie ma sensu mieć pretensje do Berlusconiego, który wykonuje, można powiedzieć, swój zawód". Większość Włochów zgadza się przecież na popełniany przez niego gwałt na demokracji. "Ten sam naród zaakceptowałby bez poruszenia, a nawet z chęcią sekundowałby temu, że Berlusconi gustuje w telewizyjnych gwiazdkach, gdyby nie wkroczył Kościół, zaburzając publiczne sumienie. Ale to szybko minie, ponieważ - kończy Eco - Włosi, generalnie dobrzy chrześcijanie, chodzą na panienki, nawet jeśli proboszcz mówi, że nie wolno".

Skandal obyczajowy z udziałem premiera, który, jak się okazało, uwielbia radosne przyjęcia z tuzinami młodych, aspirujących do kariery w show-biznesie dziewczyn i któremu szukający poparcia przedsiębiorcy podsuwają eleganckie prostytutki, nie spowodował ani powszechnego oburzenia, ani jakiegoś dramatycznego spadku poparcia dla Berlusconiego. Nie spowodowała go również dramatyczna decyzja zdegustowanej tym małżonki premiera Veroniki Lario, by zakończyć ponad dwudziestoletnie małżeństwo. W porównaniu z sierpniem, gdy jego popularność spadła do 55 proc., we wrześniu podskoczyła znów do 59 proc. Jak zwykle zostawił daleko w tyle innych polityków, co pozwoliło mu z wrodzoną skromnością twierdzić, że jest najlepszym premierem w historii Włoch.

Nawet jeśli Włosi nie są purytanami, to przy okazji przymknęli również oko na państwowe aspekty tej sprawy - a to, że przyjmując w swym rzymskim Palazzo Grazioli prostytutkę (nawet jeśli myślał, że to zachwycona nim sympatyczka), premier naraża się na szantaż, a to, że przewozi młode panienki do swej sardyńskiej rezydencji Villa Certosa państwowym samolotem.

To jednak drobiazgi w porównaniu z tym, na co przymykają oko od 1994 r., kiedy po raz pierwszy dali mu wygrać wybory. A więc na to, że właściciel trzech największych stacji komercyjnych przejął de facto kontrolę nad publiczną telewizją Rai. Że media i władza wykonawcza skupiły się w jednym ręku. Że parlament przyjmuje kolejne ustawy, które mają mu pomóc w unikaniu wymiaru sprawiedliwości oskarżającego go od 20 lat o łapówkarstwo i oszustwa finansowe.

Mawiał wielki dziennikarz Indro Montanelli, że Berlusconi to wirus - Włosi muszą się na niego uodpornić, a to da się zrobić tylko wtedy, kiedy telewizyjny magnat będzie u władzy. Jego diagnoza okazała się błędna, wirus najwyraźniej ciągle mutuje. Berlusconi już dwa razy tracił władzę w wyborach, by w kolejnych ją odzyskać.

Dyktatury nie będzie, demokracja popsuta

Niewiele nowego można wymyślić na temat fenomenu Silvia Berlusconiego. Od 15 lat politolodzy i dziennikarze mówią o jego osobistej charyzmie, o nimbie człowieka sukcesu otaczającym syna mediolańskiego urzędnika bankowego, który dzięki talentowi i ciężkiej pracy został najbogatszym Włochem. Mówią o łagodnej formie populizmu, która każe mu głosić sukcesy i snuć niewiarygodne gospodarcze plany. Paradoksalnie społeczeństwo wciąż je kupuje, chociaż rządzenie Berlusconiego polega raczej na zachowywaniu status quo, na reformach mało drastycznych i niepoprawiających pogłębiającej się wciąż niekonkurencyjności włoskiej gospodarki i kulejącego PKB.

I chyba właśnie o to chodzi - żadnych posunięć, które mogłyby spowodować społeczne niezadowolenie. Wiele takich, które budzą aprobatę większości. Ulubionym manewrem ekonomicznym rządu Berlusconiego jest amnestia podatkowa - kolejną parlament uchwalił właśnie teraz - albo na nielegalne budowle. To nie dziwi, bo wybitny socjolog Luciano Gallino mówi o Włoszech jako kraju, który żyje "obok prawa". Jedną trzecią terytorium kontroluje zorganizowana przestępczość, szara strefa według różnych szacunków sięga 18-30 proc. PKB.

Przyzwolenie na łamanie demokratycznych norm jest problemem włoskiej demokracji od jej zarania, od zjednoczenia Włoch w drugiej połowie XIX wieku. Według Gallino w praktyce wciąż jeszcze nie wprowadzono w życie przyjętej po II wojnie demokratycznej konstytucji, a ustawy dzielą się na trzy kategorie: niepotrzebne, czyli większość; szkodliwe, które wprowadza się w życie; wreszcie lekceważone, jak konstytucja. Gwałt na demokracji nie jest więc przez większość postrzegany jako dyskwalifikująca wada.

Być może jednak najważniejszym oprócz charyzmy źródłem sukcesu Berlusconiego pozostaje dwubiegunowość włoskiej sceny politycznej, podział na dwa silne bloki - centroprawicowy i centrolewicowy, odziedziczony z czasów przed upadkiem żelaznej kurtyny, kiedy to przez pół wieku rządziła Chrześcijańska Demokracja; taki był bowiem strach wyborców przed oddaniem władzy największej partii opozycyjnej - Włoskiej Partii Komunistycznej. Centrolewica jako jej spadkobierczyni odziedziczyła także to odium. Przepływ elektoratu pomiędzy dwoma blokami jest wciąż ograniczony.

Berlusconi umiejętnie podsyca niechęć swoich wyborców do centrolewicy, piętnując ją jako "komunistów". Poza tym pozbawiona silnego przywództwa centrolewica przechodzi dziś poważny kryzys i nie wiadomo, czy będzie w stanie zagrozić centroprawicy podczas planowanych na 2013 rok wyborów. Ataki lewicowych elit na premiera są zaś monotonne, nieskuteczne i zwykle wyolbrzymiają niebezpieczeństwo z jego strony. Nie można głosić, że Berlusconi dąży do dyktatury - on najlepiej czuje się właśnie w takiej "wypaczonej" demokracji.

Co więc musiałoby się stać, żeby Włosi przestali kochać Berlusconiego? Szczerze mówiąc, trudno to sobie wyobrazić. Nawet jego najwięksi krytycy przyznają po cichu, że jedyną nadzieją jest podeszły wiek premiera, rocznik 1933, pozostającego skądinąd wciąż w zaskakująco dobrej formie.

Jest jedna furtka, a raczej furteczka - uniemożliwienie Berlusconiemu rządzenia. We wtorek włoski sąd konstytucyjny ma zadecydować, czy zgodna z konstytucją jest ustawa dająca immunitet piastującym najwyższe stanowiska w państwie. Ma ona uchronić premiera przed ewentualnym wyrokiem w kolejnej sprawie sądowej o korupcję. Ale jeśli nawet sąd uzna, że jest niezgodna z ustawą zasadniczą, to premier musiałby jeszcze zostać skazany prawomocnym wyrokiem. Do tej pory jego adwokatom udało się przeciągać procesy tak, że przestępstwa ulegały przedawnieniu. Można też - co już raz miało miejsce - tak zmienić kodeks karny, by skrócić okres przedawnienia.

Nobla jest godny

Pytanie, jakie należy sobie zadać, brzmi raczej - czy berlusconizm ma szansę przetrwania po Berlusconim? W znaczeniu, jakie przydają mu jego krytycy, to zespół negatywnych zjawisk, który pojawia się w związku z obecnością na scenie politycznej charyzmatycznej osobistości. Ostatnio mówi się też o systemie sułtańskim, kiedy to jednemu, wyjątkowemu politykowi władcy wolno więcej, bo sytuuje się ponad prawem, otoczony jest szczególnym kultem. Wyjątkowo groteskowym tego przejawem było niedawno powstanie komitetu, który zbiera podpisy pod wnioskiem o Pokojową Nagrodę Nobla dla Berlusconiego. Celnie spointowała to zjawisko również Veronica Lario, mówiąc o predylekcji męża do otaczania się dużą liczbą młodych kobiet: "rozrywki godne sułtana".

Następnego Berlusconiego na horyzoncie nie ma. Co więcej, jego prawdopodobny następca, obecny przewodniczący parlamentu Gianfranco Fini, stara się być postrzegany jako państwowiec, strażnik demokratycznych wartości. Jednak postępująca erozja tychże jest bardzo niebezpieczna i o wiele łatwiej będzie następnym rządom twórczo z niej skorzystać, niż podjąć próbę zbudowania demokratycznego ładu.

Za to pozostająca w rękach spadkobierców Berlusconiego potężna machina medialna, nawet jeśli nadal o centroprawicowych sympatiach, nie będzie już tak bezpośrednio działać na rzecz jednej opcji politycznej. Włoska mediokracja prawdopodobnie zostanie więc złagodzona.

Czy berlusconizm to zjawisko, które grozi całej Europie, jak twierdzą Eco i inni, nie tylko włoscy intelektualiści? Niektóre jego elementy jak populizm są w Europie od dawna obecne. Charyzmatyczny lider, który by chciał naginać demokrację do własnych potrzeb, na razie nigdzie się nie pojawił. Pytanie, czy w ogóle może pojawić się w innym kraju Europy Zachodniej. Czy erozja demokratycznego konsensusu w niektórych państwach koncentrująca się dziś na wrogości wobec obcego może doprowadzić nie tyle do przyzwolenia na łamanie demokratycznych reguł, ile zagrozić instytucjonalnym ich gwarancjom jak konstytucja czy niezawisły wymiar sprawiedliwości. Trudno to sobie wyobrazić na przykład w Holandii. Bardziej podatna na takie zjawiska jest debiutująca wciąż w szeregach demokracji Europa Środkowa.

Media sobie radzą

Na koniec, czy we Włoszech naprawdę zagrożona jest wolność mediów? Tak, ale nie jest z nią aż tak źle. Kilkanaście lat temu gazety rozpisywały się o miasteczku, w którym połowa mieszkańców miała dostęp do kanałów Berlusconiego, a druga połowa mogła oglądać tylko Rai. W pierwszej połowie centroprawica zdobyła więcej głosów niż w drugiej. Sprawowana przez premiera kontrola nad mediami i jego permanentny konflikt interesów to na pewno problem. Nie jest jednak tak, że mediom nałożono szczelny knebel. Prywatne gazety piszą, co chcą, a w telewizji publicznej jest miejsce na bezlitosną czasem krytykę Berlusconiego, choć niekoniecznie to jego zasługa.

Za poprzedniej kadencji premier zasugerował publicznie nowym władzom Rai, by nie przedłużała kontraktów z krytykującymi go publicystami i showmanami, co potem rzeczywiście miało miejsce. Teraz musi ścierpieć przywróconego do telewizji przez sąd pracy dziennikarza Michele Santoro poświęcającego się z zapałem krytyce premiera i niesilącego się na obiektywizm. Nie dają sobie z nim rady akolici Berlusconiego jak wiceminister telekomunikacji, który wciąż próbuje usunąć Santoro za to, że "nie wypełnia misji publicznej". I tak w ostatnim odcinku jego programu "Annozero" prostytutka Patrizia D'Addario opowiedziała po raz kolejny o swojej nocy z premierem. Również w telewizji publicznej showmanka Serena Dandini zaprezentowała skecz o przygodach zaproszonych do jego rezydencji panienek.

- Niech żyją jak najdłużej, bo tylko przynoszą głosy centroprawicy - powiedział o Santoro i Dandini Berlusconi. Wielki znawca włoskiej psychiki chyba znowu ma rację. Jak napisał publicysta "Il Corriere della Sera" Aldo Grasso, "lewica ogranicza się do przeżywania Berlusconiego jak obsesji". A wyborcy to widzą.

Włochy Berlusconiego: Niezatapialny sułtan Silvio

Bohater skandali obyczajowych, znienawidzony przez elity, ścigany przez sądy - i niezmiennie popularny. Co jeszcze musiałoby się stać, żeby Włosi przestali kochać swego premiera? Trudno to sobie wyobrazić.